Pse regjimi në Iran është kaq shumë shtypës

Nga Shadi Hamid “The Atlantic”

Përktheu: Alket Goce-abcnews.al

Republika Islamike e Iranit, ka mbijetuar më shumë nga sa mund ta parashikonte shumëkush. Sot revolucionet e mëdha janë të rralla, pasi ato kërkojnë besimin e palëkundur të shumë njerëzve se është e mundur një botë tjetër. Në vitin 1979, kur klerikët morën pushtetin në Teheran, një botë tjetër ishte vërtet e mundur.

Dhe kjo është bota në të cilën jetojnë ende iranianët. Një numër i madh – dhe me sa duket në rritje – duket se nuk e pëlqejnë atë. Kur 22-vjeçarja Mahsa Amini vdiq në ambientet e paraburgimit më 16 shtator, si pasojë e dhunës së policisë, pasi u arrestua me akuzën e mos-mbajtjes si duhet të shamisë në kokë, protestat antiqeveritare u përhapën në të gjithë vendin.

Ashtu siç ndodh në fakt çdo disa vjet. 43 vite pas themelimit të saj, Republika Islamike po përplaset me një regjim tjetër shtypës. Ajo që e bën të ndryshëm sistemin aktual iranian – madje edhe të jashtëzakonshëm – është niveli i tragjizmit të tij, dhe roli i pazakontë që ka luajtur një doktrinë teologjike krejtësisht e re.

Në fillim, Revolucioni Islamik ishte popullor. Përndryshe, nuk do të kishte sukses. Laicizimi agresiv nën sundimin e Shahut në vitet 1960-1970 ishte diskredituar, dhe miliona iranianë iu drejtuan për frymëzim simboleve, koncepteve dhe udhëheqësve islamikë.

Nëse problemi ishte synimi i Shahut për ta perëndimorizuar tërësisht vendin, atëherë ndoshta zgjidhja mund të ishte Islami. Por kjo zgjidhje mori një formë të veçantë, një formë që paracaktoi edhe pakënaqësinë aktuale:sundimtarët e rinj të Iranit, krijuan një sistem shumë më ndërhyrës në jetën e qytetarëve, sesa mund ta imagjinonin ndonjëherë klerikët e shekujve të mëparshëm.

Nëse dikush mund ta përmbledhë qëllimin fillestar të revolucionit të Ajatollah Ruhollah Khomeinit, ai ishte thjesht ruajtja e Islamit. Në traktatin e tij më me ndikim “Qeverisja Islamike”, botuar në vitin 1970, Khomeini shkroi:“Ruajtja e Islamit është edhe më e rëndësishme sesa lutja”, një pohim i çuditshëm, por edhe i paqartë.

Megjithatë, në praktikë ai nënkuptonte diçka shumë specifike. Për Khomeinin, Islami mund të “ruhej” vetëm përmes qeverisë islamike. Dhe nga ana tjetër, kjo ishte e mundur vetëm nëse juristët – pra klerikët e specializuar në jurisprudencën islame – e drejtonin qeverinë si gardianë të Islamit.

Arsyeja pse ky regjim islamik mund të duket kaq jo-islamik – i pamëshirshëm dhe absolutist – është sepse ai kreu diçka të paprecedentë në historinë islame. Ajo që u bë e njohur si Wilayat Al-fakih, ose “kujdesi i juristit”, u ndërthur me pushtetin e klerikëve dhe atë ekzekutiv, të integruara në një lloj ideologjie frankenshtajniane.

Tek kalifatet e mëdha islamike të epokës para-moderne, sistemi ligjor ishte i decentralizuar, teksa shtrirja e shtetit ishte e kufizuar, dhe klerikët gëzonin një autonomi të konsiderueshme. Si mbrojtës së Sheriatit, ligjit të Zotit, ata interpretuan se si të zbatohej ai për çështje të ndryshme si kodet penale, kontratat e biznesit dhe trashëgimia.

Por këta klerikë nuk qeverisën asnjëherë drejtpërdrejt. Përkundrazi, ishte Kalifi- që në shumicën e rasteve nuk ishte i trajnuar si një dijetar fetar – përgjegjës për zbatimin e ligjeve dhe hartimin e ligjeve të reja mbi çështje që nuk mbuloheshin direkt nga Sheriati.

Në Iranin revolucionar, u lanë mënjanë dallime të tilla, teksa u shtua edhe një element veçanërisht sektar. Klerikët e Iranit, si shumica dërrmuese e iranianëve, ishin pjesë e degës Shiite të Islamit. Ata do ta bashkonin Shiizmin me një konceptim modern të shtetit.

Derisa u shfaq perandoria Safavide në Persi në shekullin XVI, myslimanët shiitë jetonin kryesisht si pakica nën sundimin Sunit. Për shkak se Shiitët ishin rrallë në pozita drejtuese, doktrina Shiite kishte relativisht pak për të thënë mbi ushtrimin e duhur të pushtetit politik. Shiitët besonin se autoriteti legjitim do të gjendej tek pasardhësit e Profetit Muhamed, pra ndryshe nga sunitët, të cilët teorikisht, por ndoshta edhe praktikisht i zgjidhnin udhëheqësit e tyre përmes një procesi konsultativ. Më e rëndësishmja, tradita Shiite thoshte se imamët në linjës së profetit Muhamed, ishin të mbrojtur hyjnisht nga gabimet në çështjet teologjike.

Problemi ishte se i 12-ti i këtyre imamëve, kaloi në fshehtësi në shekullin X-të. Ai ishte

dhe është ende imami i fshehur. Për shkak se ai ishte i pajisur me një fuqi të pagabueshme të interpretimit fetar, mungesa e tij e privoi klerin shiit nga burimi i autoritetit të tyre, dhe i çoi ata – ndonëse me disa përjashtime shekuj më vonë – drejt qasjes së distancimit nga politika. Siç vë në dukje studiuesi juridik islamik Mohammad Fadel “të gjitha shpresat për transformim politik, u shtynë në një të ardhme të pacaktuar apokaliptike”. Për Khomeinin, e ardhmja erdhi në vitin 1979. Çdo lloj pyetje se si të qeverisej në mënyrë legjitime, ndërsa imami ishte në fshehtësi, mbeti pa përgjigje. Khomeini dha një përgjigje:përgjegjësitë e imamit të gabuar do t’u delegoheshin juristëve islamikë.

Dhe Khomeini ishte një i tillë. Në fakt kur shkroi traktatin “Qeverisja Islamike”, ai ndoshta nuk mendonte se një ditë do të rikthehej triumfues në Teheran, duke pasur mundësinë për të zbatuar idetë e tij. Përtej një skice të paqartë të dikujt tentoi ta hartojë nga mërgimi, Khomeini ofroi pak specifika rreth mënyrës sesi mund të qeveriste realisht.

Një pjesë e kësaj paqartësie ishte e qëllimshme. Për të shmangur frikësimin e aleatëve të majtë dhe liberalë gjatë fillimit të revolucionit, ai dhe mbështetësit e tij minimizuan përmendjen e aspekteve më të ashpra të sundimit juridik. Idetë kanë rëndësinë e tyre. Ideologjia bëri të mundur Revolucionin Islamik në Iran.

Por idetë nuk formohen plotësisht në vakum. Idetë e pazakonta janë zakonisht produkt i situatave të pazakonta. Radikalizmi ekstrem i filozofisë qeverisëse të Khomeinit, ishte një reagim ndaj asaj që kishte ndodhur më parë. Shahu nuk ishte thjesht një diktator. Ai ishte tepër brutal.

Për më tepër, ai donte të dukej si një lider autoritar modernizues, si Kemal Ataturku në Turqi para tij, që do ta zvogëlonte ndikimin e Islamit, dhe do të riorganizonte shoqërinë në linja rreptësisht laike, dhe kjo me mbështetjen e Perëndimit. Sulmi i orkestruar ndaj Islamit u ndihmua nga një grushti shteti i mbështetur nga CIA, që rrëzoi kryeministrin e zgjedhur në mënyrë demokratike në vitin 1953, duke ngjitur në krye Shahun.

Bashkë me një numër në rritje klerikësh dhe laikësh konservatorë, Khomeni besonte se Islami ishte në rrezik të shuhej. Ndaj sipas tyre duheshin marrë masa të jashtëzakonshme. Kjo ndihmon edhe në shpjegimin pse Khomeini deklaroi se mandati absolut (Velayat-e-Motlak ) i qeverisë islame ishte “më i rëndësishmi nga urdhërimet hyjnore…dhe se ai ka përparësi mbi të gjitha urdhërimet dytësore, madje edhe mbi lutjen, agjërimin dhe pelegrinazhin në Mekë”.

Në një kohë dhe vend tjetër, ky pohim do të ishte sulmuar si një herezi. Radikalizmi i Khomeinit ishte i vërtetë. Ankesat e tij ishin legjitime. Por natyra totalitare e diktaturës së ardhshme nuk ishte e paracaktuar. Duhej një tjetër element. Dhe ky ishte shteti modern, me të gjithë lavdinë e tij të përhapur dhe dominuese.

Deri në shekullin XX-të, shtetet nuk mund të ishin autoritare në kuptimin e plotë të fjalës. Kapaciteti i tyre burokratik, teknologjik dhe mbikëqyrës ishte i kufizuar. Edhe nën sundimin e despotëve, njerëzit e zakonshëm mund të kishin ende një jetë relativisht të lirë, sepse shteti mund të zgjeronte vetëm tentakulat e tij të kontrollit.

Shfaqja e shtetit-komb, ua hoqi çdo lloj kufizimi të tillë. Tani udhëheqësit mund të pretendojnë sundim jo vetëm mbi qeverinë, por edhe mbi shoqërinë. Ata synojnë të ndryshojnë jo vetëm sjelljen tuaj. Ata duan të transformojnë mënyrën se si e perceptoni botën.

Nëse shteti diktatorial i Shahut do të kërcënonte vërtet Islamin, atëherë duhej një shtet edhe më autoritar që ta mbronte atë nga armiqtë e brendshëm dhe të jashtëm. Siç u shpreh dikur profesori i vjetër i Universitetit Berkli në Kaliforni, Hamid Algar, revolucioni iranian ishte “ngjarja më domethënës dhe më shpresëdhënëse në historinë bashkëkohore islame”.

Por shumë revolucione duket në fillim shumë të mrekullueshëm. Për shkak se luftojnë kundër padrejtësive të mëdha, dhe nga ana tjetër premtojnë një riorganizim të madh, revolucionet nuk mund të mos krijojnë një shtet më të fortë se ai që synojnë të shkatërrojnë.

Ironia është se klerikët i dinin mirë këto gracka. Siç shkruan sociologu iraniano-amerikan Said Arjomand, vizioni origjinal i Khomeinit ishte një “shtet i drobitur”. Për mirë a keq, ky impuls autoritar është i ngulitur tek Islami. Në vjeshtën e vitit 1979, gjatë ditëve të para të revolucionit, Khomeini tha se “diktatura është mëkati më i madh në Islam”. Dhe për këtë ai nuk e kishte gabim.

Shënim:Shadi Hamid, bashkëpunëtor i Institutit Brukings, dhe lektor i studimeve islame në Seminarin Fyler. Ai është autor i librit “Problemi që ka sot demokracia:Amerika, Lindja e Mesme, ngritja dhe rënia e një ideje”.