A është njeriu unik si një qenie me vullnet të lirë në demokracin modertne

Mr.Ali Hertica

Çfarë është njeriu? Cili është vendi i njeriut në kozmos? Cili është kufiri midis sëmundjes dhe shëndetit?

Njeriu ka ngjallur habi që nga fillimi i filozofisë. Çfarë e përcakton thellësisht njerëzimin tonë? Dhe si duhet t’i shikojmë proceset që ndodhin brenda nesh, si racionaliteti, jeta emocionale apo dëshira? Çfarë është saktësisht ajo që i bën njerëzit kaq unik midis kafshëve? Çështja e dallimit midis njerëzve dhe kafshëve ende zë një vend të rëndësishëm në filozofi, dhe në veçanti brenda disiplinës së antropologjisë filozofike.

Çështja e thelbit të njeriut ka qenë prej kohësh pjesë e një filozofie më të madhe të kozmosit apo universit. Ky ishte veçanërisht rasti sepse çështja e njeriut ishte e lidhur ngushtë me sistemin fetar: çështja e Zotit përcaktonte kryesisht vendin e njeriut. Vetëm kur religjioni ra në rëndësi, antropologjia filozofike u bë gjithnjë e më shumë një disiplinë më vete.

Një nga mënyrat më të vjetra për të përshkruar natyrën e njeriut është të dallosh njeriun nga kafsha. Filozofi grek Aristoteli e përshkroi njeriun si një arsye kafshësh, një qenie racionale ose që mendon. Kështu, të menduarit bëhet kallëzuesi dallues i njeriut. Gjatë historisë, ka pasur shumë komente dhe ndryshime për këtë përkufizim. Në Gjenealogjinë e Moralit, për shembull, Friedrich Nietzsche e përshkruan me tallje njeriun si një kafshë të sëmurë. Sipas filozofit kulturor dhe antropologut filozof Max Scheler, dashuria është ajo që i karakterizon njerëzit: njerëzit janë kafshë të dashura. Jo më pak, ndarja midis njerëzve dhe kafshëve është bërë problematike sepse zbulimet bashkëkohore e bëjnë të qartë se kafshët kanë më shumë aftësi ‘njerëzore’ sesa mendohej më parë. Shumë kafshë gjithashtu kanë një jetë komplekse emocionale dhe mund të mendojnë për zgjidhjen e problemeve në një masë më të madhe ose më të vogël.

Mungesa e këtyre përkufizimeve për njeriun e ballafaqon menjëherë antropologjinë filozofike me një nga problemet e saj thelbësore: si lidhen aspektet mendore dhe fizike të njeriut me njëra-tjetrën? Filozofia e mendjes, disiplina e veçantë që merret me mendjen (njerëzore), adreson këtë pyetje. Një nga debatet që po zhvillohet në këtë fushë është çështja se si ndërlidhen ndërgjegjja mendore dhe trupi fizik. Duket se ka një ndikim të ndërsjellë, por si mund të ndikojnë materia materiale dhe shpirti jomaterial në njëra-tjetrën? Teoritë moniste e kuptojnë mendjen dhe materien si dy anë të së njëjtës monedhë dhe duhet të shpjegojnë se si mund të ndryshojnë nga njëra-tjetra. Një pozicion fizikist e kupton mendjen nga proceset fizike dhe duhet të shpjegojë se si mendja mund të lindë nga materia. Një pozicion idealist e kupton gjithçka si shpirt dhe duhet të qartësojë se si mund të mendojmë realitetin material. Teoritë dualiste supozojnë dy substanca rrënjësisht të ndara dhe duhet të shpjegojnë se si mund të ketë ndikim të ndërsjellë.

Filozofi gjerman Martin Heidegger e përkufizon njeriun si Dasein, duke qenë-atje. Njeriu nuk është abstrakt: ai është gjithmonë në botë, mes njerëzve të tjerë, pjesë e një shpirti të kohës dhe kulturës. Si i tillë, ka shumë gjëra që njeriu nuk mund të zgjedhë për ekzistencën e tij. Heidegger-i e quan këtë si hudhje e njeriut.Mirëpo, kjo nuk e ndryshon faktin se pavarësisht, ose pikërisht për shkak të hidhërimit të njeriut, ai ka mundësinë të formësojë jetën e tij. Sipas Heidegger-it, ky është misioni ekzistencial i njeriut: të formësojë në mënyrë autentike jetën e hedhur, të pazgjedhur në liri. Të qenit njeri është një dizajn i hedhur. Në vazhdën e Heidegger-it, filozofët e ekzistencës, ose ekzistencialistët, e radikalizojnë këtë liri njerëzore. “Njeriu është i destinuar të jetë i lirë”, thotë Jean-Paul Sartre. Liria nuk është zgjedhje. Njeriu ka gjithmonë mundësinë të përcaktojë veprimet e tij, sado e vështirë të jetë. Filozofët e kanë kritikuar shpesh këtë liri radikale: a nuk janë edhe njerëzit të vendosur në të gjitha llojet e mënyrave? Por për ekzistencialistët, liria radikale është thelbi dhe përkufizimi i njeriut. Njeriu është liri dhe nuk ka liri tjetër të imagjinueshme përveç lirisë njerëzore. Në këtë mënyrë edhe ekzistenca e njeriut bëhet shumë e vështirë. Nuk ka unë jashtë veprimeve tuaja. Ju jeni ajo që bëni, ju përkon me lirinë tuaj të veprimit. Edhe pse kjo ide e lirisë frymëzoi filozofët dhe veprimtarët në mbarë botën pas Luftës së Dytë Botërore, më shumë theksi u vu në peshën e kësaj lirie gjatë rrjedhës së shekullit të njëzetë.

Një pikëpamje thelbësisht e ndryshme për të qenit njeri i ka rrënjët në psikiatri. Me veprën e psikoanalistit Sigmund Freud, njeriu bëhet një kryqëzim apo fokus i të gjitha llojeve të problemeve. Një jetë instinktive e pavetëdijshme e çon njeriun përpara. Ne nuk jemi zotër të dëshirave tona, por jemi të bombarduar nga trupi me stimuj që prishin paqen tonë. Në këtë mënyrë, kufiri midis normalitetit dhe çmendurisë gjithashtu bëhet më pak i qartë. Nëse njerëzit më parë ishin të prirur t’i konsideronin problemet psikologjike si anomali, njerëzit tani e gjejnë veten në një vijë graduale midis çmendurisë dhe normalitetit. Se ku është tërhequr saktësisht ajo vijë, gjithmonë përcaktohet shoqërisht. Pra nuk ka njerëz ‘normal’ dhe ‘pervers’. Çdo person ka prirje perverse dhe normale, por disa janë më të mirë në përputhje me normat shoqërore se të tjerët.