Marrëdhënia midis iluminizmit dhe fesë është komplekse në Kosovë

Mr.Ali Hertica

Pse i kthehemi gjithmonë Iluminizmit kur flasim për vlerat thelbësore të kulturës sonë? Jabik Veenbaas është një filozof, përkthyes dhe autor i “Iluminizmit si një çerdhe”. Kjo është pjesa e parë e përgjigjes së tij.

Kur flisni për Iluminizmin, duhet të mbani mend gjithmonë se koncepti përdoret në dy mënyra, përkatësisht në një mënyrë periodike dhe një mbiperiodike. Mendimtarët e shekullit të tetëmbëdhjetë si Kanti dhe Condorcet vërtet e panë kohën e tyre si një periudhë të rëndësishme, si një periudhë përshpejtimi, por ata gjithashtu vëzhguan elementë të iluminizmit në periudha të tjera. Kanti e përkufizoi ‘iluminizmin’ në esenë e tij të famshme Duke iu përgjigjur pyetjes: Çfarë është iluminizmi? dikur si ‘arratisje e njeriut nga papjekuria për të cilën ai vetë është fajtor’ Dhe në këtë përkufizim ai nuk po flet qartë vetëm për kohën e tij.

Nëse duam të themi diçka për ‘Iluminizmin’ si një periudhë historike, duhet të shohim përpjekjet e përbashkëta të figurave kryesore të filozofisë së shekullit të tetëmbëdhjetë. Dhe kur e bëjmë, na godet një ajër skepticizmi. Filozofët e mëdhenj të shekullit të tetëmbëdhjetë jo vetëm që dhanë kritika skeptike për besimin e etërve, por edhe për pretendimet e mëdha të sistemeve racionaliste të shekullit të shtatëmbëdhjetë, për shembull ato të Dekartit dhe Spinozës. Ata kritikuan dogmatikën, duke përfshirë dogmatikën racionale.Ky skepticizëm çoi në dyshim, në një ngërç. Sepse çfarë të mbetej për t’u mbajtur kur nuk mund të mbështetesh më te besimi, por as te arsyeja e pagabueshme? Mendimtarë të tillë si Hume, Lamettrie, Rousseau dhe Kant të gjithë e përjetuan këtë ngërç dhe kërkuan një rrugëdalje prej tij në mënyrën e tyre. Iluminizmi i shekullit të tetëmbëdhjetë është, me fjalë të thjeshta, historia e atij ngërçi dhe përgjigjet për të.

Marrëdhënia midis Iluminizmit dhe fesë është në fakt mjaft komplekse. Si fillim, Reformacioni, Protestantizmi, ishte një faktor i rëndësishëm shkakësor për shfaqjen e Iluminizmit. Mendimtarët protestantë si Balthasar Bekker dhe Pierre Bayle shërbyen si pionierë dhe në thelb mendimi i Spinozës kishte edhe tipare protestante. Spinoza, për shembull, kishte llojin e tij të kristologjisë – sigurisht shumë ‘heretike’ – dhe i lidhur me kolegjianët, një lëvizje intelektuale brenda protestantizmit që ishte shumë e përqendruar në lirinë e besimit.VeenbaasNjë temë e rëndësishme gjatë gjithë epokës ishte tema e lirisë së fesë. Kjo kishte të bënte edhe me ngritjen e protestantizmit dhe në veçanti me luftërat e ashpra fetare që rezultuan prej tij. Perandoritë e lirisë relative u shfaqën në kombet e hershme protestante, në Republikën e Holandës dhe në mbretërinë angleze pas Revolucionit të Lavdishëm. Në librin e tij të famshëm Mbi frymën e ligjeve, Montesquieu e shikoi me admirim politikën e re angleze dhe e bazoi teorinë e tij të famshme në ndarjen e pushteteve mbi të.

Sigurisht, iluminizmi kishte edhe një prirje laicizuese. Impulsi më i rëndësishëm këtu ishte vetëbesimi i madh që njerëzit fituan si rezultat i rezultateve të mëdha të shkencave natyrore dhe empirizmit të ri shkencor natyror. Ai vetëbesim nënkuptonte edhe skepticizëm për gjithçka që nuk mund të demonstrohej me mjete shkencore. Ateizmi modern lindi gjithashtu në shekullin e tetëmbëdhjetë; ju mund ta gjeni në fakt tek mendimtarët si Lamettrie dhe D’Holbach.

Megjithatë feja nuk u zhduk plotësisht. Në dekadat e fundit të shekullit të tetëmbëdhjetë, në mesin e mendimtarëve si Lessing, Kant, Condorcet dhe Paine, gjen forma të besimit në progres, në të cilat mund të identifikohen veçoritë fetare. Mund të thuash se ky mendim i ngjyrosur fetarisht shkaktoi më vonë një bujë në punën e, për shembull, Hegelit dhe Marksit (edhe pse ky i fundit e cilësoi veten prerazi si ateist). Prandaj, historia e iluminizmit dhe e fesë është shumë më komplekse sesa paraqitet shpesh.

Thuhet gjithmonë se Iluminizmi është epoka e arsyes, por kjo është vetëm pjesërisht e vërtetë. Mund të thuash se iluminizmi ishte një kohë e shkencës, një kohë kur mënyra e të menduarit empirik, shkencor ishte në rritje. Por ishte gjithashtu koha kur u sfiduan pretendimet e mëdha të sistemeve të vjetra racionaliste, të cilat shiheshin si joshkencore, si biçikleta e hollë. Prandaj, një periudhë në të cilën arsyeja u vu në dyshim dhe u kritikua. Arsyesë iu dha një rol më modest sesa me mendimtarët si Dekarti dhe Spinoza. Në vend të një shkalle drejt qiellit dhe universit, ajo u bë një instrument kritik dhe skeptik. Dhe ndonjëherë kjo arsye madje bëhej plotësisht e varur… Hume e karakterizoi arsyen si “skllav i pasioneve” dhe si një lloj ndjenje në vetvete. Theksi mbi empiriken gjithashtu e qoi Iluminizmin në mënyrë të prerë drejt ndjesive …