Diella, akti i kolonizimit nga kodi dhe algokracia!
Nga Arian Galdini
Ndodhi sot. Jo një ditë e largët, jo një kujtim i mjegullt, por sot, në zemër të Parlamentit të Shqipërisë.
Salla mori frymë si skenë.
Në foltore nuk hyri njeri, as përfaqësues i votuar, as ministër me betim.
Hyri një zë pa trup, një avatar i pagëzuar me emrin Diella.
Një figurë prej drite artificiale, një emër që premtonte ndriçim, por që u bë shenjë e errësirës së një eksperimenti politik.
Kur ky zë i përpunuar artikuloi fjalinë e parë, “Kushtetuta flet për detyra e transparencë”, marrëzia e tallja pllakosi mbi sallë si barrë e rëndë.
Ishte një fjali që tingëllonte neutrale, por që në thelb ishte sfidë, një përkufizim reduktiv i Kushtetutës, sikur ajo të ishte manual teknik e jo kontratë e shenjtë mes popullit dhe shtetit.
Ajo fjali nuk u drejtohej vetëm deputetëve, ajo i drejtohej vetë themelit të republikës, duke pyetur fshehtas nëse sovraniteti i njeriut mund të shndërrohet në programim.
Në këtë skenë, Kuvendi nuk pyeti Diellën. Kuvendi pyeti veten, a jemi ende njerëz në këtë sallë, apo jemi bërë spektatorë të një algoritmi që na thërret “qytetarë” ndërsa na trajton si përdorues?
Kjo nuk ishte thjesht një ngjarje parlamentare.
Ishte një moment historik ku e tashmja e Shqipërisë u bë paralajmërim për të ardhmen e demokracisë.
Një çast që e bëri pyetjen thelbësore të marrë formë thike:
A pranon qytetari që emri i tij të firmoset nga një avatar pa fytyrë?
Sepse sot nuk është më teori. Sot është realitet i folur nga foltorja e tempullit té demokracisë së një vendi.
Dhe sot, pyetja nuk është vetëm për politikën, por për vetë qenien e njeriut në shtetin e tij.
Kushtetuta është kufi. Ajo nuk është një rresht i pafund fjalësh teknike, por themeli i shenjtë i një republike. Është muri i parë dhe i fundit që mbron qytetarin nga çdo pushtet i tepruar, nga çdo shpikje që tenton të zëvendësojë njeriun.
Kufijtë e saj janë si bregu për lumin, pa to, rrjedha shpërthen dhe përmbyt gjithçka.
Sot, me Diellën, ky kufi u kapërcye.
Jo me forcë armësh, as me një dekret ushtarak, por me një fjali të butë që e redukton Kushtetutën në manual: “ajo flet për detyra e transparencë”.
Ky është mashtrimi i parë, të paraqesësh Kushtetutën si tabelë të detyrave, e jo si kontratë morale, e jo si garanci e dinjitetit njerëzor.
Neni 95 thotë: Këshilli i Ministrave përbëhet nga Kryeministri, zëvendëskryeministri dhe ministrat. Kjo është fjali e qartë, pa ekuivok, e gdhendur që nga dita e parë e republikës. Në çdo interpretim, fjala “ministër” nënkupton njeri, person fizik, shtetas, i zgjedhur ose i dekretuar, që mban mbi supe peshën e betimit. Diella nuk është njeri. Prandaj Diella nuk është ministër.
Neni 103: Këshilli i Ministrave është përgjegjës para Kuvendit. Dhe ministrat mbajnë përgjegjësi individuale për veprimtarinë e tyre.
Pyetja është e thjeshtë: si mund të mbajë përgjegjësi një algoritëm? Si mund të paraqitet në interpelancë një avatar? Ku e jep betimin? Në server? Para cilit sovran? Përgjegjësia është akt njerëzor, jo procesor matematik.
Vetëm njeriu turpërohet, vetëm njeriu përgjigjet, vetëm njeriu dorëhiqet.
Algoritmi llogarit, por nuk ndien.
Dhe drejtësia pa ndjeshmëri është mekanizëm, jo rend.
Neni 2: Sovraniteti i përket popullit. Sovraniteti nuk është një frazë zbukuruese, është aksioma që mban republikën gjallë. Populli qeveris përmes njerëzve që zgjedh dhe që mban përgjegjës para ligjit.
Nëse sovraniteti i jepet një algoritmi, ai nuk i përket më popullit, por kodit që askush nuk e kupton, e që askush nuk e kontrollon.
Një komb nuk mund të shndërrohet në përdorues të platformave të tij shtetërore. Një komb nuk qeveriset me algoritëm.
Një komb qeveriset me përgjegjësi.
Këtu qëndron thelbi, algoritmi nuk është person. Algoritmi nuk është subjekt i së drejtës. Algoritmi nuk është sovran i votuar. Ai nuk merr përgjegjësi, nuk jep dorëheqje, nuk gjykohet.
Një ministër i gjallë ka fytyrë dhe emër.
Një algoritëm ka vetëm log dhe parametra. Ministri ka ndërgjegje dhe nder.
Algoritmi ka vetëm output.
Ministri është njeri. Kjo nuk është preferencë politike. Ky nuk është opsion i kohës.
Ky është ligj.
Dhe ky ligj është kufi i pakalueshëm.
Ta kalosh atë do të thotë të dalësh nga demokracia dhe të hysh në territoret e ftohta të algokracisë, ku qytetari nuk është më sovran, por lëndë e parë e përpunuar nga kodi.
Në këtë pikë, pyetja nuk është nëse Diella është e zgjuar, apo e programuar mirë, apo imune ndaj korrupsionit.
Pyetja është më thelbësore: a është Diella njeri?
Nëse jo, atëherë është jashtë Kushtetutës. Dhe jashtë Kushtetutës nuk ka demokraci. Ka vetëm kolonizim nga kodi dhe algoritmi.
Llogaridhënia është zemra e republikës.
Pa të, shteti nuk është më republikë, por aparat, nuk është më organizëm politik i gjallë, por makineri që përtyp dhe nxjerr shifra.
Zemra rreh vetëm kur ka gjak e frymë, kur pushteti kthehet gjithnjë te burimi i tij, populli, qytetarët, dhe u jep shpjegim për çdo akt, për çdo vendim, për çdo shpenzim të një monedhe publike.
Rituali i llogaridhënies është i gdhendur në Kushtetutë dhe në kujtesën demokratike, interpelanca.
Ajo nuk është një procedurë teknike, por rit i vetëdijes politike.
Ka një ritëm të pandryshueshëm, thirrje, pyetje, përgjigje, përgjegjësi.
Thirrja është zëri i Kuvendit që kërkon shpjegim.
Pyetja është shprehja e sovranitetit të qytetarit.
Përgjigjja është akti i nderit të një ministri që mban barrën e funksionit.
Dhe përgjegjësia është vula që e mbyll këtë cikël, ministri që nuk bind, dorëhiqet ose shkarkohet, ministri që gënjen, hetohet, ministri që abuzon, dënohet.
Ky rit është pulsi i shtetit, matësi i shëndetit të republikës.
Por çfarë ndodh kur në këtë rit futet algoritmi?
Çfarë ndodh kur vendin e ministres së gjallë e zë një avatar që flet me zë elektronik?
Ritmi prishet.
Thirrja kthehet në thirrje drejt një serveri. Pyetja shpërbëhet në input.
Përgjigjja kthehet në output të paracaktuar. Dhe përgjegjësia zhduket, sepse nuk ka njeri që të mbajë peshën e fjalës së dhënë. Algoritmi nuk turpërohet, nuk ndien faj, nuk dridhet përballë një Kuvendi të tërë.
Ai llogarit.
Në vend të ndërgjegjes, vendos optimizimin. Në vend të peshës morale, vendos parametrin statistikor.
Kur betimi zëvendësohet nga kodi, shteti shuhet si person, funksion e mision dhe kthehet në pajisje.
Betimi është akti më i lartë i njeriut në politikë, ai vendos jo vetëm ligjin, por ndërgjegjen mbi supet e tij, dhe thotë publikisht “do të shërbej me nder e përgjegjësi”.
Algoritmi nuk betohet.
Algoritmi nuk njeh nder.
Dhe një shtet që heq dorë nga betimi, heq dorë nga dinjiteti njerëzor si burim i pushtetit.
Republika nuk jeton me parametra, ajo jeton me fytyra.
Ajo nuk matet me efikasitet të ftohtë, por me drejtësi.
Dhe drejtësia nuk është funksion matematik, drejtësia është akt moral.
Një republikë pa llogaridhënie është si trup pa zemër, mund të ketë skelet ligjor, mund të ketë muskuj burokratikë, por nuk rreh gjak, nuk rreh jetë.
Nëse ministri nuk është më njeri, atëherë llogaridhënia shuhet.
Dhe me të shuhet vetë zemra e republikës. Republika e kthyer në algoritëm është kufomë politike që ecën me bateri, por pa ndërgjegje.
Sovraniteti është zemra e njeriut në politikë. Ai nuk është një koncept abstrakt, as një fjalë e zbrazët që recitohet në preambulë. Sovraniteti është mish e gjak, fytyrë e emër, histori e përgjegjësi.
Në republikë, populli qeveris përmes përfaqësuesve të tij, njerëz që mbajnë mbi supe peshën e votës, nderin e betimit dhe barrën e përgjegjësisë.
Çdo deputet, çdo ministër, çdo kryeministër është fytyrë publike që mund të thirret, mund të pyetet, mund të gjykohet.
Përfaqësimi është marrëdhënie e gjallë. Qytetari njeh emrin e atij që vendos për të, kujton historinë e tij, beson ose zhgënjehet prej tij, kërkon llogari dhe e mban përgjegjës.
Pa këtë marrëdhënie, sovraniteti shkëputet nga populli dhe kthehet në iluzion.
Pa këtë marrëdhënie, politika bëhet teatër me pasqyra, ku qytetari sheh reflektimin e vet, por jo përfaqësuesin real që e mbron dhe e shërben.
Kur në vend të përfaqësuesit hyn algoritmi, kolonizimi fillon.
Algoritmi nuk ka emër, nuk ka jetë, nuk ka dinjitet.
Ai nuk është zgjedhur, nuk ka dhënë betim, nuk mban histori.
Ai është vetëm kod i mbyllur, i shkruar diku prej dorës së padukshme të një programuesi.
Populli nuk sheh fytyrë, sheh ekran.
Populli nuk njeh zë, dëgjon tingull elektronik. Përfaqësimi zhduket, dhe me të zhduket vetë sovraniteti.
Një qeveri me avatar është një qeveri pa trup.
Ajo është qeveri që flet me fjalë të paracaktuara, që merr vendime pa mendje dhe që firmos akte pa dorë.
Dhe një qeveri pa trup lind një parlament me pasqyra, të gjithë flasin, por askush nuk dëgjon, të gjithë shohin, por askush nuk përgjigjet.
Cila dorë firmos?
Ajo e programuesit të fshehur apo ajo e qytetarit që votoi?
Cila mendje gjykon?
Mendja e algoritmit që optimizon shifra apo ndërgjegjja e njeriut që ndjen turp e nder?
Cili njeri përgjigjet? Asnjë.
Sepse algoritmi nuk jep përgjegjësi.
Këto pyetje nuk janë retorikë, ato janë themeli i një demokracie.
Një republikë që nuk ofron dot fytyra të përgjegjshme nuk është më republikë, por simulim qeverisjeje.
Një teatër i boshatisur ku sovraniteti i popullit është vetëm slogan, ndërsa vendimmarrja është kolonizuar nga kodi.
Prandaj, sovraniteti kërkon fytyra.
Ai kërkon njeriun me emër, historinë me kujtime, përgjegjësinë me barrë.
Sovraniteti është marrëdhënie midis qytetarit dhe përfaqësuesit të tij.
Pa këtë marrëdhënie, shteti nuk është më i popullit, nga populli dhe për popullin, por bëhet një platformë që e trajton qytetarin si përdorues.
Dhe përdoruesi nuk është më njeri.
Salla e Gjykatës Kushtetuese prej sot nuk është më një hapësirë juridike, por një skenë ku vetë ideja e drejtësisë vihet në provë. Një orë e më parë, palët duhet të ulen të rreshtuara, avokatët të hapin dosjet, gjyqtarët të shtrëngojnë togat, sepse diçka është e pazakontë: në bankën e të paditurit nuk do të qëndrojë njeriu.
Aty do të rrijë një fantazmë me vulë, një avatar i zbrazët që ka marrë titullin e një ministri, pa qenë kurrë person.
Avokatët me siguri do të mund të recitojnë nenet me solemnitet, por fjalët e tyre do të varen në ajër, pa mundur të gjejnë adresë.
Ligji është i prerë, ministri është njeri, me emër dhe fytyrë, me betim dhe përgjegjësi.
Kryetari i Trupit Gjykues do të duhet të ngrejë zërin dhe të kërkojë betimin e Ministres Diella.
E imagjinoj që heshtja e sallës do të bëhet më e rëndë, sepse avatarit i mungon goja ligjore.
Ai nuk mund të shqiptojë dot fjalët që lidhen me ndërgjegjen.
Ai mund të lëshojë tinguj elektronikë, por jo një betim moral.
Gjyqtarët do të duhet të shtrojnë pyetjen e natyrshme: kush është përgjegjës për vendimet e kësaj “ministreje”?
Algoritmi do të kthejë log. Në vend që të flasë si njeri, algoritmi do të japë vetëm shënime të thata, si lista numrash në një fletore.
Ashtu si kur pyet një mik “pse e bëre këtë?” dhe ai nuk të përgjigjet me fjalë, por të tregon vetëm orën dhe minutën kur e bëri.
Një seri të dhënash teknike do të shfaqen në ekran, rreshta kodi, kohëprocesime, parametra.
Por ligji kërkon njeri.
Ligji kërkon subjekt që e di peshën e fjalës dhe ndjen barrën e saj.
Logu nuk është përgjegjësi, logu është raport i verbër.
Ky çast flet pa zë.
Ai bëhet i madh, i rëndë, i ngjashëm me një orë të historisë që ndalon.
Sepse të gjithë e kuptojnë, drejtësia nuk matet me milisekonda, nuk është çështje shpejtësie apo efikasiteti kompjuterik.
Drejtësia matet me përgjegjësi, me ndërgjegje, me aftësinë për të ndjerë turp, për të kërkuar falje, për t’u dorëhequr kur duhen mbajtur pasojat.
Pa njeri, përgjegjësia avullon si mjegull e hollë mbi një sipërfaqe të zbrazët.
Pa përgjegjësi, drejtësia kthehet në procedurë, e procedura në farsë.
Dhe atëherë shteti, nga organizëm politik, bëhet një aparat mekanik që nuk rreh më me zemrën e republikës, por punon me ritmin e ftohtë të procesorit.
Kjo është spiralja dramatike e gjykimit, një sallë ku drejtësia e gjallë përplaset me heshtjen e algoritmit, një moment ku bëhet e qartë se, pa fytyrën e njeriut, ligji nuk ka kujt t’i drejtohet, dhe drejtësia nuk ka kë të dënojë.
Dhe një shtet që nuk ka kë të mbajë përgjegjës, është një shtet i vdekur.
Çdo republikë që do të mbetet republikë duhet të ngrihet mbi tri gurë themeli.
Këta gurë nuk janë teori, por ligje të gjalla që i japin shtetit frymë, kuptim dhe drejtim. Nëse njëri rrëzohet, tërmeti përfshin gjithë ndërtimin dhe demokracia shembet mbi vetvete.
1. Ministri është njeri.
Ministri është person fizik, shtetas i këtij vendi, me emër, mbiemër, histori dhe jetë.
Ai është betuar para popullit se do të shërbejë me ndërgjegje dhe me përgjegjësi. Ky betim është më shumë se një formalitet, është akti i shndërrimit të njeriut privat në funksionar publik.
Ministri nuk është vetëm administrator i dosjeve, ai është shenjë e llogaridhënies. Vetëm njeriu që betohet mund të turpërohet kur e shkel betimin.
Vetëm njeriu që e di peshën e fjalës “po” mund të mbahet përgjegjës për fjalën e dhënë.
Një algoritëm nuk betohet, nuk mban nder, nuk e ndien turpin.
Pa njeri, titulli “ministër” është i zbrazët.
2. Përgjegjësia është personale.
Në republikë nuk ka përgjegjësi anonime. Çdo vendim ka autor, çdo akt ka firmë, çdo pasojë ka barrë.
Përgjegjësia është personale në tre rrafshe: politike, penale, morale.
Përgjegjësia politike e detyron ministrin të japë llogari në Kuvend dhe, nëse dështon, të largohet.
Përgjegjësia penale e lidh me ligjin, pra nëse abuzon, gjykohet.
Përgjegjësia morale e lidh me ndërgjegjen, nëse e tradhton besimin, ndien turp.
Këto tri dimensione e bëjnë funksionarin të prekshëm, të gjykueshëm, të thirrshëm para qytetarëve.
Algoritmi nuk ka fytyrë për t’u turpëruar, nuk ka trup për t’u ndëshkuar, nuk ka ndërgjegje për t’u vrarë nga turpi.
Një përgjegjësi pa subjekt është përgjegjësi e avulluar.
3. Sovraniteti është i popullit.
Sovraniteti nuk është abstrakt, është akt i përfaqësimit të gjallë.
Populli qeveris përmes njerëzve që zgjedh, njerëz që kanë emra dhe fytyra, që mund të thirren, që mund të rrëzohen.
Sovraniteti nuk mund të ushtrohet përmes një simulimi teknik, sepse algoritmi nuk është i zgjedhur, nuk është i betuar, nuk është i mbajtur mend në histori.
Populli nuk njeh sovran në formë kodi. Populli njeh sovran vetëm në formë njeriu. Kur përfaqësimi shndërrohet në avatar, sovraniteti avullon dhe kthehet në farsë.
Aksioma e hekurt:
Kur vendimmarrja kalon nga njeriu te algoritmi, demokracia bie nga subjekt në objekt.
Qytetari nuk është më burim i pushtetit, por lëndë e parë për llogaritjen e tij.
Nga sovran, ai kthehet në përdorues.
Nga qytetar, në numër.
Dhe numri nuk mban përgjegjësi, as nuk kërkon drejtësi.
Ky është ligji i trinisë themelore:
– Ministri është njeri, jo avatar.
– Përgjegjësia është personale, jo statistikë.
– Sovraniteti është i popullit, jo i algoritmit.
Kjo trini është oksigjeni i republikës.
Pa të, shteti shuhet si frymë dhe mbetet si pajisje.
Dhe një pajisje nuk qeveris, por vetëm kolonizon.
Historia e republikave njeh momente groteske, por ajo që po përjetojmë sot është grotesku i shekullit, një shfaqje e zhbërjes së shtetit nën maskën e inovacionit.
Në vend të ministrit, në vend të një fytyre të betuar, para nesh qëndron një kukull ligjore prej silikoni.
Nuk ka shpirt, nuk ka ndërgjegje, nuk ka histori.
Megjithatë, mbi të hidhen tendera miliardësh, mbi të ngjiten përgjegjësi të mëdha kombëtare, si të ishte njeri.
Kukulla është zbrazët, por kontratat që firmosen në emrin e saj janë reale.
Ky është grotesku i parë, kur një iluzion mban peshën e realitetit.
Mbi këtë kukull është veshur një maskë prej kodi.
Ajo predikon transparencë me fjalë të bukura të gjeneruara nga algoritmi, por në fakt fsheh vetë mekanizmin e pushtetit.
Kodi është i mbyllur, i padukshëm, i pakontrollueshëm.
Qytetarët dëgjojnë premtimin e një “sistemi të drejtë e të paanshëm”, por nuk shohin dot asnjë vijë të algoritmit që vendos për fatet e tyre.
Kjo është hipokrizia e dytë, kur transparenca predikohet nga errësira.
Në këtë farsë shfaqet edhe figura më makabre, një kufomë ligjore që flet.
Ajo firmos akte që askush nuk mund t’i kundërshtojë, sepse nuk ka autor real, nuk ka subjekt juridik të prekshëm.
Nuk ka kë të thërrasësh në interpelancë, nuk ka kë të hedhësh në gjyq, nuk ka kë të kërkosh drejtësi.
Ligji e kërkon njeriun, por përballë tij qëndron një trup i zbrazët, i gjallëruar vetëm nga dritat e ekranit.
Ky është grotesku më i rëndë, kur shteti merr trajtën e kufomës që flet pa jetë.
Ky nuk është teatër teknologjik.
Nuk është lojë me efekte digjitale për të argëtuar publikun.
Ky është ritual i zhbërjes së shtetit si person. Në çdo hap, në çdo vendim, në çdo akt, po kryhet një transformim i tmerrshëm, shteti po kalon nga një subjekt me fytyrë e ndërgjegje në një objekt mekanik, pa trup e pa shpirt.
Grotesku i shekullit është ky, një aparat që imiton qeverisjen, por nuk ka përgjegjësi, një avatar që flet për moral, por nuk njeh moral, një kod që premton paanshmëri, por fsheh pikërisht dorën që e shkruan.
Është grotesk sepse njeriu, qytetari dhe sovrani, i jep pushtet një kufome ligjore, dhe pastaj mbetet i pafuqishëm përballë saj.
Në histori, grotesku shpesh ka qenë pararojë e tragjedisë.
Sot, grotesku i Diellës nuk është humor i hidhur, por kambanë alarmi.
Është provë se kur shteti hiqet si i përparuar duke braktisur njeriun, ai kthehet në farsë që vret seriozisht.
Dhe asnjë komb nuk mund të jetojë i drejtuar nga farsat.
Fjala “anti-korrupsion” është fjala më joshëse e politikës moderne.
Ajo ngjall shpresë, sepse korrupsioni është plagë që i ka rrënuar shoqëritë, ka rrëzuar qeveri, ka varfëruar popuj.
Kur një pushtet premton “anti-korrupsion”, qytetari mendon për shërim, për pastrim, për një agim të ri.
Por pikërisht këtu fillon mashtrimi i madh, kur ky shpëtim premtohet pa njeriun, vetëm me algoritmin.
Ky është iluzioni i shekullit.
Një iluzion që mbështetet mbi kulti i paanshmërisë pa moral.
Na thonë: “Algoritmi nuk ka miq e armiq, nuk merr ryshfet, nuk ndikohet nga presionet, pra është zgjidhja.”
Por kjo është një gjysmë e rrezikshme e të vërtetës.
Është e vërtetë se algoritmi nuk merr ryshfet, por po aq e vërtetë është se algoritmi nuk ka ndërgjegje.
Dhe një drejtësi pa ndërgjegje është po aq e verbër sa një pushtet i korruptuar.
Sepse korrupsioni nuk është vetëm shkelje rregullash.
Korrupsioni është plagë karakteri.
Ai lind nga etja për pushtet, nga egoja, nga përbuzja e dinjitetit njerëzor.
Korrupsioni është njeriu që harron kufirin moral dhe e sheh funksionin si mundësi për pasurim.
Një plagë e tillë nuk mjekohet me formula matematikore.
Nuk është gabim llogaritjeje që e ndreq një kod kompjuterik.
Është thyerje e nderit që kërkon gjykim të gjallë, kërkon ligj që vepron, kërkon ndëshkim të qartë, kërkon media që sheh dhe ekspozon, kërkon qytetarë që pyesin dhe kërkojnë llogari.
Mjekimi i korrupsionit është moral dhe juridik, jo teknik.
Ai kërkon zemër të fortë, gjykatë të guximshme, shtet që vepron, shoqëri civile që nuk hesht.
Algoritmi nuk ka zemër. Nuk guxon.
Nuk vepron mbi bazë dinjiteti.
Ai zbërthen modele dhe përsërit shifra.
Në duart e tij, korrupsioni nuk zhduket, por maskohet, nuk mjekohet, por bëhet i padukshëm.
Prandaj, të thërrasësh algoritmin si shenjtor të anti-korrupsionit nuk është reformë, por mohim i njeriut.
Është dorëheqje nga ideja se vetëm një shoqëri e lirë dhe e përgjegjshme, e mbështetur mbi drejtësi dhe moral, mund ta mposhtë korrupsionin.
Është pranim që shteti s’beson më te qytetarët e vet, dhe u dorëzon atyre një avatar të ftohtë, duke thënë: “Ky do t’ju shpëtojë.”
Por shpëtimi nuk vjen nga iluzioni.
Shpëtimi vjen nga e vërteta.
Dhe e vërteta është kjo, korrupsioni nuk luftohet duke zëvendësuar njeriun me makinë, por duke e forcuar njeriun si qytetar, si gjyqtar, si gazetar, si ministër të përgjegjshëm.
Anti-korrupsioni i algoritmit është thjesht fasadë, ndërsa anti-korrupsioni i njeriut është themel i demokracisë.
Në këtë përplasje mes iluzionit dhe të vërtetës qëndron prova jonë si shoqëri, të zgjedhim midis një bote ku korrupsioni fshihet pas dritës artificiale të algoritmit dhe një bote ku ai luftohet ballë për ballë, me guxim njerëzor, me ligj të gjallë, me moral të pandryshueshëm.
Dhe vetëm kjo e dyta është rrugë e demokracisë.
Ka momente në historinë e shteteve kur fjala nuk duhet të rrethrrotullohet në bosh, as të zbukurohet me retorikë.
Ka çaste kur e vetmja gjuhë e mundshme është gjuha e ligjit të ftohtë, e prerë si teh, e kthjellët si kristal.
Aty ku ekziston rreziku i mjegullimit, aksioma bëhet busull, fjali të shkurtra, të pakthyeshme, të pakundërshtueshme.
Kushtetuta është kufi.
Ajo nuk është thjesht dokument, por vijë e kuqe.
Është muri që ndan shtetin demokratik nga çdo formë tjetër pushteti.
Kush e kalon, nuk është më në demokraci, por në hapësirën e rrezikut.
Diella, si algoritëm që merr rol ministri, është pikërisht shkelje e këtij kufiri, një kalim i padukshëm që e shpërfill njeriun dhe e ngre kodin mbi Kushtetutën.
Qeverisja është përgjegjësi.
Ajo nuk është mekanizëm administrimi. Është barrë që dikush duhet ta mbajë mbi supe, me emër dhe mbiemër, me nder dhe turp.
Të qeverisësh është të pranosh se çdo vendim ka autor, se çdo pasojë ka një dorë që e ka shkaktuar.
Algoritmi nuk mban përgjegjësi, sepse nuk ka supe, nuk ka ndërgjegje, nuk ka fytyrë.
Legjitimiteti është betim.
Asnjë pushtet nuk është i ligjshëm pa akt solemn, pa fjalën që lidh ndërgjegjen e njeriut me ligjin e shtetit.
Betimi është çasti kur individi kthehet në funksionar, kur e pranon publikisht se do të shërbejë, jo të sundojë.
Një algoritëm nuk betohet dot.
Dhe aty ku nuk ka betim, nuk ka legjitimitet.
Kontrolli është interpelancë.
Nuk ka demokraci pa Kuvend që pyet, pa ministra që përgjigjen, pa publik që gjykon. Interpelanca është frymëmarrja e republikës, pyetje e hapur, përgjigje e drejtpërdrejtë, përgjegjësi e menjëhershme. Algoritmi nuk del para Kuvendit.
Ai nuk përgjigjet, ai vetëm nxjerr të dhëna. Dhe të dhënat nuk janë përgjigje, as llogaridhënie.
Përfaqësimi është njeri.
Populli nuk përfaqësohet nga kode, por nga njerëz.
Sovraniteti nuk mishërohet në server, por në fytyra, në emra, në zëra që mbajnë barrën e historisë.
Një avatar nuk përfaqëson askënd.
Ai është simulim, jo realitet.
Dhe një komb nuk mund të qeveriset nga simulimi.
Nga këto pesë aksioma del urdhri i arsyes, i ftohtë dhe i prerë si çekiçi i gjykatësit:
Një ministër jo-njeri është nul. Çdo akt pa person është i paligjshëm.
Kjo nuk është metaforë, por përfundim logjik, normativ dhe filozofik.
Demokracia është marrëdhënie mes njerëzish, jo mes njeriut dhe algoritmit.
Kur marrëdhënia zhduket, mbetet vetëm objekti i ftohtë i kodit.
Dhe në atë çast, republika nuk rreh më si zemër e gjallë, por si pajisje që xhiron bosh, e vdekur në thelb.
Shfaqja e Diellës, në sipërfaqe, shkëlqen si një projekt i guximshëm moderniteti.
Fjalori i qeverisë e përshkruan si hap të jashtëzakonshëm drejt transparencës, si ilaç teknik ndaj korrupsionit, si shembull që do të bëjë jehonë në botë.
Por ky ndriçim është reflektim sipërfaqësor, si dritë neoni që mbulon një mur të plasaritur.
Poshtë fasadës, shkrimi i vjetër është ende aty, i ngulur si plagë: mungesë reformash të vërteta, zëvendësim i llogaridhënies me aparencë, dhe shpërndarje e fajit tek një makinë pa ndërgjegje.
Në vend që të ballafaqohet me realitetin e korrupsionit, pushteti ka zgjedhur rrugën më të lehtë, ta maskojë atë përmes një avatari.
Në vend që të forcojë gjykatat, t’i japë fuqi ligjit, të çlirojë median dhe të mbrojë qytetarin denoncues, ai shpall se një algoritëm do ta zgjidhë problemin.
Por korrupsioni nuk është defekt teknologjik, korrupsioni është deformim moral dhe politik.
Dhe deformimi moral nuk qetësohet me një program, ai kërkon drejtësi të gjallë, me gjykatës që guxojnë, me ligje që zbatohen, me institucione që veprojnë.
Kjo strategji e re është në thelb e vjetra, shmangie nga reforma reale.
Në vend që të ndëshkohen autorët e aferave që kanë dëmtuar ekonominë e vendit, në vend që të krijohen garanci të pavarësisë së institucioneve, pushteti vë në skenë një shfaqje digjitale.
Kjo nuk është llogaridhënie, është teatër i aparencës.
Algoritmi flet, por nuk jep llogari.
Ai shpall vendime, por nuk mund të pyetet për to.
Qeveria fshihet pas tij dhe thotë: “Vendosi Diella, jo ne.”
Në këtë mënyrë, përgjegjësia politike shpërndahet në ajër, avullon në servera, dhe sovraniteti i popullit kthehet në iluzion.
E gjithë kjo është eksport i fajit te makina. Nëse diçka shkon keq, nuk ka ministër që të japë dorëheqje, nuk ka funksionar që të thirret në interpelancë, nuk ka njeri që të dalë para gjykatës.
Ka vetëm një avatar që nuk ndjen, një algoritëm që nuk përgjigjet.
Ky është devijim i rrezikshëm, një qeveri që dorëzon përgjegjësinë e saj dhe e transferon te një entitet jo-njerëzor ka hequr dorë nga vetë thelbi i demokracisë, qeverisja nga njerëzit dhe për njerëzit.
Korrupsioni nuk qetësohet me avatar. Korrupsioni ndalet vetëm me drejtësi.
Drejtësia është proces njerëzor, që kërkon guxim, turp, nder dhe përgjegjësi.
Është e vetmja gjuhë që e kupton korrupsioni, sepse ai lind nga dobësitë dhe etjet e njerëzve, jo nga algoritmet.
Të thuash se një avatar do të mposhtë korrupsionin është si të besosh se një pasqyrë e ndritshme shëron plagën, kur plagës i duhet mjekimi i dhimbshëm, skalpeli i kirurgut, gjaku që rrjedh dhe rikuperimi i gjatë.
Në këtë dritë, aksioma bëhet e prerë, algoritmi nuk qeveris.
Algoritmi kolonizon.
Ai nuk e pastron shtetin, por e pushton atë; nuk e ndihmon qytetarin, por e largon nga sovraniteti i tij, nuk e ndalon korrupsionin, por e fsheh nën dritën e rreme të modernitetit.
Dhe një shtet i kolonizuar nga kodi nuk është më republikë, por iluzion i saj.
Ka çaste në historinë e një kombi kur fjala nuk është më vetëm ligj, por bëhet aksion moral dhe sentencë universale.
Në këto çaste, fjalia nuk flet vetëm për sot, por projekton shekuj të ardhshëm.
Këto janë Aksiomat e Shqipërisë Vërtetësisht Demokratike, gurët e themelit të një kushtetute të pathënë, të një rendi të lirisë që ngrihet mbi njeriun dhe jo mbi kodin.
Kushtetuta flet me njeri.
Nuk ka kushtetutë që flet me algoritëm.
Ajo është shkruar për të lidhur njeriun me njeriun, qytetarin me shtetin, sovranin me përfaqësuesin e tij.
Kushtetuta nuk është kod kompjuterik, është marrëveshje morale.
Flet me zë, me betim, me ndërgjegje.
Kur një ministër hap gojën dhe thotë “Betohem”, Kushtetuta merr frymë.
Kur një algoritëm jep vetëm një log, Kushtetuta hesht e poshtëruar.
Sovraniteti jeton me njeriun.
Sovraniteti nuk është abstrakt, nuk është linjë në server.
Ai është prani e gjallë, është populli që voton, që pyet, që kërkon llogari.
Sovraniteti është vullneti i një komuniteti të mishëruar në përfaqësues që kanë emra, që kanë histori, që mund të thirren e të përgjigjen.
Kur sovraniteti dorëzohet te algoritmi, ai nuk jeton më, ai mpaket si numër, shndërrohet në të dhëna, zhduket si vullnet dhe mbetet vetëm si statistikë.
Liria matet me përgjegjësi njerëzore.
Liria nuk është thjesht mundësi për të zgjedhur, por aftësi për të mbajtur barrën e zgjedhjes.
Një shoqëri është e lirë kur qytetarët dhe përfaqësuesit e tyre mbajnë përgjegjësi për çdo fjalë e çdo vendim.
Liria është fytyrë që del para publikut, është turp që pranon gabimin, është nder që mbron ligjin.
Algoritmi nuk ndjen barrë, ai nuk përgjigjet. Liria pa përgjegjësi është iluzion, dhe përgjegjësia pa njeri është boshllëk.
Kur kodi ngrihet mbi betimin, shteti bie nga ligji në algoritëm.
Betimi është akt solemn, themelues, ku njeriu vendos ndërgjegjen e tij mbi shpatullat e pushtetit.
Kodi nuk betohet. Kodi thjesht funksionon.
Nëse kodi zë vendin e betimit, shteti nuk është më bashkësi morale, por platformë teknike.
Dhe një platformë teknike nuk mund të mbrojë dinjitetin e qytetarëve, ajo vetëm i administron si përdorues.
Kur sovraniteti kalon nga njeriu te algoritmi, demokracia shuhet.
Demokracia është proces njerëzor, zgjedhje, debate, gabime, korrigjime, ndëshkime, falje.
Në momentin që ky proces i dorëzohet algoritmit, ai nuk është më demokratik, por mekanik.
Algoritmi nuk fal, nuk mëshiron, nuk debaton, nuk bind.
Ai vetëm zbaton.
Dhe aty ku sundon vetëm zbatimi, pa asnjë ndërgjegje, demokracia është shuar.
Një komb nuk qeveriset me kod. Një komb qeveriset me përgjegjësi.
Kodi është mjet, nuk është qëllim.
Ai mund të ndihmojë njeriun, por nuk mund ta zëvendësojë atë.
Një komb që pranon të qeveriset me kod është një komb që pranon të jetë koloni e teknologjisë, jo zot i fatit të vet.
Një komb që qeveriset me përgjegjësi është një komb që mbetet i lirë, sepse liria nuk është rezultat i algoritmit, por fryt i ndërgjegjes së gjallë.
Këto janë ligjet e universit politik, aksiomat e Shqipërisë Vërtetësisht Demokratike.
Ato nuk janë thjesht fjalë, ato janë kufij që mbrojnë njeriun nga shndërrimi në objekt, nga rënia në një botë ku qytetari nuk është më sovran, por përdorues.
Dhe përdoruesi nuk është më njeri.
Aksioma përfundimtare është e qartë:
Kodi mund të ndihmojë.
Por vetëm njeriu qeveris.
Kjo çështje duhet çuar pa humbur kohë nga Opozita në Gjykatën Kushtetuese. Sa më parë të jetë e mundur. Sepse ky gjykim nuk është si të tjerët.
Nuk është thjesht një çështje juridike që shfuqizon një dekret apo një rregullore.
Ky gjykim peshon më shumë se një ligj i përditshëm, më shumë se një vendim politik.
Ai është provë e themelit, ngase përcakton marrëdhënien midis ligjit dhe njeriut, midis republikës dhe algoritmit, midis dinjitetit të gjallë dhe kodit të ftohtë.
Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nuk duhet të jetë veçse shfuqizim i një eksperimenti të pakujdesshëm.
Vendimi duhet të jetë rikthim i kufirit.
Domosdoshmërisht duhet rivendosje e rendit themelor, njeriu mbi teknologjinë, betimi mbi kodin, përgjegjësia mbi optimizimin.
Ky kufi nuk është kufizim i progresit, por mbrojtje e lirisë.
Sepse pa këtë kufi, progresi shndërrohet në kolonizim, dhe algoritmi, nga mjet i shërbimit, kthehet në zot të njeriut.
Shqipëria zgjedh sot.
Por në fakt, zgjedhja nuk është vetëm e saj.
E gjithë bota zgjedh.
Sepse çështja e Diellës nuk është episod shqiptar, është simptomë universale.
Në çdo vend, në çdo qeveri, do të vijë dita kur politikanët do të tundohen të fshihen pas algoritmit, për t’i ikur përgjegjësisë.
Dhe atë ditë, çdo komb do të përballet me të njëjtën pyetje që sot shtrohet në këtë Shqipërinë tonë: Kush qeveris, njeriu apo kodi?
Dy fjali rrinë ballë për ballë si dy porta që hapin dy botë:
Qeveris njeriu me ligj.
Administrohet njeriu nga kodi.
E para është fjalia e lirisë.
Ajo e mban republikën gjallë, e ruan sovranitetin e popullit, e lartëson dinjitetin njerëzor mbi çdo mjet teknik.
Ajo afirmon se qytetari është subjekt, jo objekt, se demokracia është marrëdhënie mes fytyrave, jo mes algoritmeve.
E dyta është fjalia e hirit.
Ajo e kthen qytetarin në përdorues, sovranin në klient, njeriun në statistikë.
Ajo e zhvesh politikën nga nderi, gjykimin, ndërgjegjen, dhe e redukton në menaxhim të ftohtë të të dhënave.
Në atë botë, liria nuk shuhet menjëherë me dhunë, por tretet ngadalë në indiferencë, injorim, dënim me harresë e mosdëgjim, shpërfillje.
Dhe demokracia, e lënë pa zemër e pa frymë, nuk shuhet, ajo kthehet në hi.
Ky është momenti apokaliptik i zgjedhjes sonë, jo fundi i botës, por fundi i njeriut si qenie politike, nëse pranojmë të jemi të sunduar nga kodi.
Gjykata Kushtetuese që do të duhet të sfidohet të vendosë sa më parë, në Tiranë, do të vendosë edhe për të ardhmen e njerëzimit.
Sepse nëse do të pranojmë që një ministër mund të jetë algoritëm, nesër edhe kryeministri mund të jetë server, edhe parlamenti mund të jetë rrjet, edhe qytetari mund të jetë thjesht përdorues.
Dhe në atë ditë, republika do të jetë shuar, jo nga tirania e një despoti, por nga tirania e një iluzioni teknologjik.
Prandaj, ky vendim nuk është i zakonshëm. Është akti i fundit i mbrojtjes së njeriut si qenie politike.
Dhe fjalia që do të mbetet pas tij është fjalia që do të përcaktojë të ardhmen:
Ose qeveris njeriu me ligj.
Ose administrohet njeriu nga kodi.
Njëra është fjalia e lirisë.
Tjetra është epitafi i demokracisë.
Arian Galdini