Skicë letrare me reflektime eseistike dhe filozofike: Guri i gjallë

Skicë letrare me reflektime eseistike dhe filozofike:
Guri i gjallë

Shkruan Nafi Çegrani
Në një fshat, diku larg, dukej i rrethuar me ledina e fusha, në formë e
stërgjatur, me shtëpi , disi , të derdhura, për mos me thënë të humbura
në Luginën e Pollogut, atje ku gjenden pllajat e ledinave të gjata, rrëzë
Malit të Thatë, buzë Vardarit dhe brigjeve që flasin me erën… Aty duken
nga larg shtëpitë, çuditërisht, të ndërtuara me një stil dhe arkitetkturë
moderne të koës, të fasaduara bukur dhe duken të bardha. Jo si dikur që
ishin si koshere bletësh, të rradhitura njëra pranë tjetrës, ose të
ndërtuara me tulla prej guri dhe balte. Apo, gjer vonë në shekullin e
kaluar ishin me pullaze të mbuluara me kashtë thekre… Gjithandej,
gjenden edhe varrezat e vjetra. E kur njeriu kalon andej pranë, i shikon
dhe mediton me jetën dhe të qënurit e njerëzve kur ishin gjallë. Murmirit
me vete, sikur do të flasë diçka, të pakuptueshme, por në brendinë e
shpirtit dhe preokupimit , njeriu që ecte me ngadalë me çatin e tij, sikur
mbante në mendimet e tij një të vërtetë më të madhe sesa vetë shpatet e
Malit të Thatë që e rrethonin andej nga lindja.
Aty, bri një lisi, duket një gur varri., i cili lartohej çuditshëm, sikur të
mbante ndonjë mesazh për vete dhe për të gjallët. Banorët e fshatit e
quanin “Guri i gjallë”, dhe askush s’e dinte saktësisht përse. Disa thoshin

2

se nëse uleshe pranë tij në mbrëmje vonë ose gjatë natë, dëgjoje si
rënkonte në gjumë, të tjerë betoheshin se kishin parë si lëkundej paksa
kur qielli vetëtinte. Por ajo që e bënte gurin të “gjallë” nuk ishte ndonjë
magji e zakonshme, pos që nga larg dukej si një lapidar ! Aty,-thonin
njerëzit e kësaj ane,- struket një kujtim për një Nënë të mallëngjyer për
të birin i cili ishte dëbuar në burgjet jugosllave. Po, aty ishte kujtesa dhe
malli i asaj Nëne të vuajtur për të birin që regjimi i kohës me vite e vite
ia mbanin brenda mureve të një kazamate të egër diku shumë larg,
përtej nëntë malesh, fushash, grykash e shtigjesh, përtej stinëve.
Sipas gojëdhënave të banorëve të vendit, thuhej se ai Gur ruante
kujtimet e atyre, që shpirti u kishte mgbet peng – si gur, ashtu si një gur i
çuditshëm. S’ishte më i madh se një trung lisi të prerë, por prania e tij më
rëndonte mbi mendje, sikur mbante një të vërtetë më të madhe sesa vetë
mali që e rrethonte. Banorët e fshatit e quanin “Guri i gjallë”, dhe askush
s’e dinte saktësisht përse e quanin kështu. Disa thoshin se kështu thotë
legjenda që ka lënë gjurmë, si një histori misterioze. Disa të tjerë
betoheshin se kishin parë si lëkundej paksa kur qielli vetëtinte. Por ajo
që e bënte gurin të “gjallë” ishte kujtesa dhe malli i Nënës së vuajtur për
të birin i cili dergjej me pranga të përgjakura brenda mureve të një
kazamate të egër diku shumë larg. Por, ky Gur Varri, nuk ishte si ai Guri i
Sizifit, edhepse kishte me vete shumë domethënie të asaj se çfarë i kishte
ndodhur Sizifit si viktimë.
Thuhej se ai Gur ruante kujtimet e atyre që ishin ulur pranë tij, sikur
përthithte mendimet e njeriut dhe i mbante brenda trupit të vet të ftohtë.
Ndoshta për këtë arsye të gjithë ndiheshin të lehtësuar pas një qëndrimi
të shkurtër aty, pranë varrit që e kishte mbuluar një barë lini. Aty vinin e
venin njerëz që kishin shpirt të dlirë, luteshin dhe faleshin me duar të
ngritura kah qielli. Aty, çdo gjë dukej , sikur të ishin dhimbjet e tyre, ato
dhimbjet që fshiheshin diku tjetër. Ndoshta për këtë arsye askush
s’mund ta çonte dot në asnjë vend tjetër Gurin që rëndonte dhe kishte
një peshë tunxhitare. Edhe traktorët më të fuqishëm dështonin ta
lëviznin. Si një njeri që kishte gjetur vendin e vet të fundit. Gur varri,

3

rreth e rrotull me barishte ledinash, i cili ngas larg kishte pamjen e një
lapidari, që mbante një kujtim dhe një rrëfim për brezat që vinin.
Këtu edhe jeta duket në formën më të ngurtë për njeriun i cili qëndronte
si një statujë pranë varrit. Dhe pikërisht aty qëndron edhe kujtimet dhe
përmallimi i tij. Madje anash dukej, sikur gurët të jenë memoria e
heshtur e botës. Ata s’flasin, por dinë. S’ecin, por kanë parë më shumë se
ne. Dhe ndoshta jeta nuk është gjithmonë lëvizje; ndoshta jeta është edhe
qëndrueshmëri, edhe pesha e mendimeve që nuk duam t’i harrojmë.
Nëse një njeri mund të ndiejë, të vuajë, të meditojë, pse jo edhe një gurët?
Ndoshta, edhe ai vetë, ka vetëm një ritëm tjetër të qenies. I fortë si
tunxhi dhe zemërgur! Një frymëmarrje që matet në mijëvjeçarë, jo në
sekonda. Ne jetojmë shpejt e harrojmë, ai rri dhe kujton. Në këtë mënyrë,
“Guri i gjallë” bëhet metaforë për gjithë atë që ndodhet përtej syve tanë –
për thellësinë e botës, për ekzistencën që nuk ka nevojë të lëvizë për të
qenë e gjallë.
Sot, guri qëndron ende atje, në shtigjet e stërgjatura të ledinave, të cilat
puthen tej me rrënjët e një lisi të vjetër. Njerëzit e fshatit i rrallojnë
vizitat, por ende ka nga ata që shkojnë për të heshtur pranë tij. Sepse
ndonjëherë, më shumë se të flasësh, duhet të dëgjosh. Dhe kur dëgjon një
gur i cili flet dhe di të flasë me gjuhën e tij, je më afër vetes sesa ke qenë
ndonjëherë më parë.
Aty gjej edhe tisin e mendimit , si një tis malli për Nënën, duke e soditur
aty pranë varrit të saj, të Nënës sime, që e vizitova pas daljes sime nga
burgjet jugosllave, ku me vite e vite kam vuajtur si viktimë , i dënuar në
Proces të inskenuar që nga 1981. Dhe, vuaj me mallin për Nënën time, të
cilën nuk e pashë më, sa ishte gjallë. Madje më bien në mendje dhe
mendisa , se sa e sa Nëna të tilla kanë vajtur në varre në Kosovë, dhe sa
djem kanë mbet të përmalluar në burgje e që nuk kishin mundësi kurrë
të vizitonin Nënat e tyre të vuajtura dhe të djegura nga malli. E disave
nuk u dihen as varret…
***

4

Pranë një varri të thjeshtë, në një kodër të vetmuar të Kosovës, qëndron
një gur. Nuk është thjesht një gur. Është Guri i Nënës sime. Dhe më shumë
se kaq , gjeden shumë  Gurë të gjallë.
Njeriu u ul për të satën herë pranë tij, pas shumë vitesh errësirë me
mure të ftohta të burgjeve jugosllave. Duke pëshpërit pranë varrit të
Nënës, si të bënte një vegim në heshtje, e që njollat dhe varat e prera në
duarnga prangat e çelikta që kishin lënë gjurmë nga dikur, dhe merrte
forcën në dejt e tij, me bindje dhe me shpresë se vetëm shpirti e
kuptonte. E përfytyronte Nënën e viteve që plakej pranë dritares, duke
pritur. Me sy të tretur në rrugën që nuk e pa më hijen. Ajo vdiq pa e parë
të birin që regjimi komunist ia mbanin peng diku shumë larg, përtej
malesh të thepisura.
Kur dola më në fund, eca drejt varrit të saj. Nuk kisha më fjalë, as lot.
Vetëm një peshë gurësh në kraharor. U ula pranë atij guri, që ruante
varrin e saj si një rojtar i heshtur i dhimbjes sime. Dhe ndjeva sikur ai
gur merrte frymë. Jo me mushkëri, por me kujtesë. Me mall. Me dhimbje.
Si të ishte guri vetë Nëna.
Dhe, sikur më fliste, më thoshte: ” A erdhe o bir? E di. Tani të shoh. Edhe
dikur të kam parë. Por qëndroje krusur në pranga. E kam dëgjuar zërin
tënd, o bir. E kam ndjerë lotin që s’të arriti kurrë, që të të kisha në
përqafim !”
Ky gur nuk është thjesht një copë guri. Ai është dëshmi. Është kujtesë.
Është mbijetesa e një ndjenje që s’u tha kurrë me fjalë. Ai është dëshmi
për vuajtjen time dhe për dashurinë e Nënës, që u dogj pa bërë zhurmë,
si një qiri i heshtur në natë. Ai gur është gjallë sepse unë jam gjallë. Sepse
kujtimi për Të s’vdes kurrë.
Në Kosovë, sërish po them, ka shumë gurë të tillë. Ka shumë varre ku
Nënat kanë shkuar pa e parë më djalin e tyre. Ka shumë djem që nuk
kanë mundur as t’i përqafojnë për herë të fundit. Ato Nëna, janë Nëna të
luftës, të burgut, të shpresës së tretur, mbeten të gjalla vetëm në kujtimin
e atyre gurëve që nuk harrojnë.

5

Dhe unë, kur e shoh këtë gur, nuk shoh më vetëm një send të ftohtë. Shoh
Nënën time. Shoh të gjitha Nënat. Shoh Kosovën që qan në heshtje dhe
përjetëson dhimbjen në gurë që nuk lodhen kurrë duke mbajtur
kujtimet.
Ndoshta ne s’jemi asgjë më shumë sesa kujtime që mundohemi t’ua lëmë
gurëve. Dhe ndoshta, në fund të fundit, janë gurët ata që e mbajnë
historinë tonë gjallë — si Nëna që na pret pa fjalë, por gjithnjë me
shpirtin hapur.
Nëse ndonjëherë më mungon fjala, unë shkoj pranë atij guri. Ulem. Hesht.
Dhe mallin për Nënën time e ndaj me të.
Sepse Guri i gjallë nuk është thjesht simbol. Është vetë zemra që rreh nën
atë Tokë. Prandaj edhe po shkruaj…
Sërish ulem pranë varrit ku kishin lulëzuar trëndafila shumëngjarshe, e
preka me duar atë truall, pas shumë vitesh , sepse me vite e vite u
kalamenda pas mureve të ftohta të burgjeve jugosllave. Nëna ime e
plakur me vuajtjet dhe përmallimin që e brenin thellë. Kishte pritur gjatë
aty te porta e shtëpisë, por nuk më kishte parë kund. Aty, në prirtje e
kishte marrë edhe vdekja, e sytë i kishin mbetur çelë, pa më parë.
Edhe sot, kur qëndrroj pranë varrit, shoh Nënën time. Shoh të gjitha
Nënat. Shoh Kosovën që qan në heshtje dhe përjetëson dhimbjen në gurë
që nuk lodhen kurrë duke mbajtur kujtimet.
Era e ftohtë e maleve përkëdhelte fytyrën time, ndërsa ecja në heshtje
drejt varrezave të fshatit. Dielli ishte ulur mbi kodër dhe dukej sikur po
përgatitej për gjumin e përhershëm të ditës. Ajri mbante ende aromën e
lisave dhe të barit të njomë, të përzier me një heshtje që nuk ishte vetëm
e natyrës, por e kohës. Kisha munguar shumë gjatë.
— Nënë… më fal, — pëshpërita.
Asnjë përgjigje nuk erdhi, por heshtja u bë më e rëndë, më e gjallë. Guri,
me gjithë ftohtësinë e tij, më dukej se frymonte. Nuk ishte vetëm një
shenjë varri. Ishte dëshmitar i pritjes së saj. Ishte vendi ku ajo kishte

6

derdhur lot pa zë, net me radhë. Ku kishte mbajtur shpresën gjallë.
Derisa u shua vetë.
Diku larg dëgjoheshin cicërima të zbehta, por vendi ku qëndroja dukej
jashtë kohës. Dhe pikërisht në këtë ndalim të kohës, unë ndjeva si zemra
më rrihte ndryshe. Si të ishte bërë e njëjtë me atë të gurit.
… Në rininë time, kisha lexuar filozofi, kisha besuar se logjika e ftohtë
është mbretëresha e botës. Por jeta, vuajtja, malli, më mësuan se janë
ndjenjat ato që i japin kuptim gjithçkaje. Nganjëherë, më shumë se një
njeri, është një gur ai që ruan kujtimin më të fortë.
Sepse guri nuk flet me gjuhën e vetë, por kujton. Nuk qan, por mban
dhimbjen. Nuk ecën, por mbetet pranë përjetësisht. Si një nënë që pret
aq gjatë , në përmallim.
— Erdha, Nënë. U ktheva. Vonë, por erdha…
Dhe guri më dukej sikur u drodh lehtë. Ose ishte zemra ime që rrihte në
përputhje me të. Ai gur s’ishte më thjesht një shenjë. Ishte një trup i
gjallë që mbante kujtimin e saj. Ishte Nënë. Ishte jetë. Ishte kujtesë.
Në largim, u ktheva dhe e pashë edhe një herë. Ai gur qëndronte krenar, i
qetë, i palëvizur, ku gjendet edhe sot, si një gjysëm trungu të lisit të
prerë.
Dhe që nga ajo ditë, çdo herë që më kaplon malli, nuk flas me askënd.
Shkoj atje. Ulem pranë tij. Dhe hesht. Sepse ndonjëherë, heshtja e gurit
flet më shumë sesa çdo zë njeriu.
…Kur më burgosën, isha i ri, plot zjarr. Kisha fjalë në zemër dhe të
drejtën në krah. Por në një botë të shtrembëruar, drejtësia bëhet krim
dhe heshtja shpërblehet. Më morën natën, pa zë. Si hije që hyjnë në jetën
tënde dhe e zhdukin. Proces i inskenuar, si shumë të tjerë në atë kohë.
Emri im u bë numër, fjala ime u bë rrezik.
Në qelinë time kishte një dritare të vogël, sa një grusht. Përmes saj shihja
një copë qielli, të njëjtin qiell që më ndante nga Nëna. Ajo më priste. E
dija. Çdo ditë, çdo natë. Me një shall të vjetër mbi kokë, në prag të derës,

7

me sytë që shikonin larg, përtej reales, andej kah kurorat e Malit të
Thatë, ose përtej horizontit dhe majave të Sharrit.
Po. Atje është Nëna ime dhe Nënat e Kosovës !
Nëna ime ishte një grua si shumë të tjera në këtë tokë: e heshtur, e fortë,
e padukshme për botën, por e gjithçkashme për djalin e saj. Ajo nuk
shkroi libra, nuk mbajti fjalime, por çdo ditë e jetës së saj ishte një poezi
malli dhe një lutje për të nesërmen.
Sa nëna të tilla kanë shkuar në varr me lotët e djegur në sy? Sa kanë
pritur e nuk kanë parë më bijtë e tyre të kthehen?
Nënat e Kosovës janë shndërruar në gurë – jo për nga ftohtësia, por për
nga qëndrueshmëria. Ato janë bërë simbolet më të thella të durimit, të
dhimbjes dhe të dashurisë që nuk kërkon shpërblim.
Nëse Kosova ka një zemër që rreh përtej politikës dhe historisë, ajo është
zemra e Nënës që pret. E Nënës që lutet. E Nënës që fal. E që hesht me
pikën e lotit të tharë në qepallë…
Nëna ime, ajo grua e heshtur që mbante shtëpinë mbi supe, që rrinte me
sytë te rruga e që nisej me zemrën në duar çdo mëngjes, është ende
pranë meje.
Ende përfytyroj fytyrën e saj, duke na e shtruar sofrën, dhe me një copë
buke të gryntë në duar – fytyra e saj buzëqeshur, dhe në ballë rrudhat si
një lavër në arë, ku mbjellen të bardhat.
Megjithatë, nuk e gjeta kurrë përzierjen e duhur të ngjyrave që do të më
sillte kaltrinë qiellore të syve të saj, as butësinë e shpirtit të
çiltër. Bebëzat e syve të shkëlqenin edhe në dhimbje — si atëherë kur
ishte e gjallë.
Dhe, nëse ndonjëherë do më kërkoni ta përshkruaj Nënën time, nuk do
t’ju sjell asnjë fotografi. Do t’ju çoj te ai gur. Dhe do t’ju them:
Ky është Guri i gjallë. Në këtë varr pushojn eshtar e saj dhe zemra që nuk
ndalet së rrahuri. Ky është portreti që nuk u bë kurrë, por që jeton më
shumë se çdo pikturë, në jetën time me rrëmete.

8

Rreth autorit:
Nafi Çegrani është një nga figurat më të veçanta që ka nxjerrë trualli i Çegranit – bir i një
vendi me rrënjë të thella atdhedashurie, ai përfaqëson më shumë se një intelektual: është
zë, është kujtesë, është simbol qëndrese.
Në jetën dhe fatin e tij përplasen epokat më të errëta të historisë moderne shqiptare –
periudha të mjegullta, të përndjekjeve politike, të dhunës ideologjike dhe të hakmarrjes së
sistemit ndaj ndërgjegjes njerëzore. I rritur me ndjeshmërinë e drejtësisë dhe me idealet e
një brezi që besonte në të vërtetën, Nafi Çegrani nuk zgjodhi heshtjen as kompromisin.
Por pikërisht për këtë, do të përballej me makinerinë më të egër të shtetit jugosllav:
Shërbimin famëkeq të UDB-së. I akuzuar padrejtësisht në një proces të inskenuar në Zenicë
të Bosnjës në vitin 1981 – sipas modelit stalinist të “gjyqeve popullore” – ai u shndërrua në
“kokë turku”. E burgosën. E torturuan. E dënuan me vdekje. Në ballin e tij u përplasën stuhi
erërash me ngrica akulli… por ai mbeti gjallë për të dëshmuar.
Sot, ai është një kujtesë historike dhe një rrëfimtar i veprimtarive të padukshme të
spiunazhit në Ballkan. Nafi Çegrani është zëri i një brezi që nuk u dorëzua. Ai mbetet
dëshmitari i gjallë i një lufte të heshtur, një memorie e hapur për rreziqet e harresës dhe një
thirrje për ndërgjegjen shqiptare – për të vërtetën dhe për lirinë.