Rreth zemërimit dhe drejtësisë në Kosovë

Mr.Ali Hertica

Populizëm, , revolucioni dhe kryengritje globale, kërcënime ndaj figurave publike, urrejtje dhe zili në mediat sociale. E gjithë kjo tregon se ne kemi hyrë gjithnjë e më shumë në një ‘kohë zemërimi’, siç thotë titulli i librit të fundit të shkrimtarit britaniko-indian Pankaj Mishra. Të gjithë ndihen të indinjuar ose të zemëruar nganjëherë, por sot duket sikur ka humor të përhershëm zemërimi, inati dhe hakmarrja. Kjo i bën pyetjet klasike aktuale: Si duhet kuptuar zemërimi? A është gjithmonë e papërshtatshme dhe a duhet të kontrollohet dhe të përmbahet në të gjitha rrethanat? Apo është zemërimi i nevojshëm për të tërhequr vëmendjen ndaj padrejtësive strukturore dhe për të detyruar ndryshimin? Arsyetimi i zemërimit është shumë i ndjeshëm. Në kulturën tonë, zemërimi është në fakt tabu, sepse vetëkontrolli është normë; përdorimi i dhunës si shprehje zemërimi është i pambrojtur.

Fundi i historisë dhe njeriu i fundit”. Në të ai pyeti nëse rënia e komunizmit kishte vërtetuar përfundimisht se shteti kushtetues liberal demokratik është kanali më i mirë i mundshëm dhe më i qëndrueshëm për ndjenjat e njerëzve të padrejtësisë. Një çerek shekulli pas botimit të atij libri, është e rëndësishme ta bëjmë përsëri këtë pyetje duke pasur parasysh këtë ‘kohë të re zemërimi’. Si duhet t’i interpretojmë të gjitha këto manifestime të zemërimit dhe – të nxjerra nga kjo – si duhet t’i trajtojmë ato? Formati i këtij artikulli është si më poshtë. Paragrafi i parë përmban një përmbledhje të shkurtër të pyetjeve dhe përgjigjeve të Fukuyama-s. Paragrafët e mëposhtëm diskutojnë disa diagnoza dhe mjete juridike të fundit. Qasja e parë është strategjia kryesore e filozofisë amerikane Martha Nussbaum. Libri i saj i vitit 2016 ‘Zemërimi dhe falja: pakënaqësia, bujaria, drejtësia’, si dhe ‘Leksioni i Jefferson’ i mbajtur së fundmi, shërbejnë si pikënisje për analizën time. Nussbaum përfaqëson lëvizjen mjaft të gjerë intelektuale social-liberale që beson se zemërimi është i paarsyeshëm, i paqytetëruar dhe barbar dhe se njeriu duhet ta ndrydhë këtë emocion sa më shumë që të jetë e mundur. Ajo bën një lutje për sa më shumë zemërim, edhe në politikë. Lloji i dytë i qasjes mund të gjendet në punën e filozofit gjerman Peter Sloterdijk (përfshirë ‘Zorn und Zeit’, (2006), filozofit slloven Slavoj Žižek dhe publicistit indiano-britanik Pankaj Mishra. Ata e shohin zemërimin si një shprehje të një ndjenjë drejtësie që jo vetëm duhet të zbutet, por edhe të kultivohet.

Ndjenja e drejtësisë e njeriut është parë gjatë historisë së filozofisë si një pasion i paqartë që mund të përdoret për të mirën ose për të keqen. Në librin e tij “Fundi i historisë”, Fukuyama hoqi pluhurin nga teoria klasike e Platonit për ndjenjën e drejtësisë, e quajtur thymos. Në librin IV të “Shtetit” të Platonit, Sokrati, në dialogun e tij me Glaukonin, arrin në një dallim midis tre llojeve të pjesëve të shpirtit njerëzor: nevojës, arsyes dhe thymosit (ndjenja e drejtësisë). Pjesa e dëshiruar shprehet në nevoja instinktive që përpiqen të kënaqen sa më shpejt, si seksi, uria dhe etja. Pastaj është pjesa e arsyetimit: që mund t’i ndihmojë njerëzit të mendojnë nëse është e mençur apo jo të dorëzohen për të kënaqur nevojat e tyre në momente të caktuara. Megjithatë, sipas Sokratit, nevojat dhe arsyeja nuk mund të balancojnë njëra-tjetrën, sepse arsyeja është pa emocione dhe për këtë arsye ka fuqi të pamjaftueshme bindëse. Prandaj, për të kundërpeshuar nevojat, arsyeja duhet të marrë mbështetje nga pjesa e tretë e shpirtit, thymos, ndjenja e drejtësisë. Kjo mund të “ndihmojë arsyen në shtypjen e dëshirave të gabuara ose të marra). Ai shprehet përmes krenarisë, turpit dhe zemërimit dhe lidhet me një ndjekje të vetërespektit dhe vetëvlerësimit.Megjithatë, ndjenjat timotike si krenaria, turpi dhe zemërimi janë rrallë vetëm një çështje e brendshme: ndjenjat e vetëvlerësimit janë gjithmonë të lidhura me njohjen e të tjerëve.